Opšti podaci
Univerzitetski, privredni, finansijski, politički i administrativni je centar Republike Srpske sa oko 200.000 stanovnika, drugi po veličini grad u BiH.
Banja Luka je smještena u kotlini, na nadmorskoj visini od 164 metra i na prelazu između Dinarskih planina na jugu i Panonskog bazena na sjeveru. Grad pripada srednjoevropskoj vremenskoj zoni (GMT+1) i ima umjereno-kontinentalnu klimu, sa preovladavajućim uticajima panonskog prostora. Srednja godišnja temperatura je 10,7 stepeni Celzijusa, srednja januarska 0,8, dok je srednja julska temperatura 21,3 stepena Celzijusa.
Zbog velikog broja zelenih površina (parkova i aleja), Banja Luka nosi epitet „grad zelenila“. Nazivaju je i „gradom mladih, sporta i kulture“. Banja Luka je nekada bila snažan privredni centar sa razvijenom industrijskom strukturom, a posebno mašinskom, elektro, tekstilnom, prehrambenom i celuloznom. Protekla ratna zbivanja (1992.-1995. g.) i poslijeratna društvena tranzicija uslovili su propadanje većine industrijskih kapaciteta i tržišta.
U poslijeratnom periodu Banja Luka se sve više otvara prema zemljama tržišne ekonomije, a svoju šansu vidi u razvoju trgovine, turizma, poljoprivrede i prehrambene industrije.
Dan grada obilježava se 22. aprila, kada je Banja Luka u Drugom svjetskom ratu oslobođena od fašizma. Slava grada je Spasovdan.
Istorija
Pod nazivom Banja Luka grad se prvi put spominje u Povelji ugarskog kralja Vladislava II Jagelovića, 06. februara 1494. godine.
Poslije rasprava koje su vodili filolozi i istoričari, utvrđeno je da ime grada potiče od starog pridjeva „banj“ – banov, koji je davno iščezao iz našeg jezika, a zadržao se samo u nazivu grada, pa je tom pridjevu dodata imenica „luka“, što znači ravnica, odnosno cijeli naziv grada potiče od složenice „Banova ravnica“.
STARI VIJEK – Oduvijek uz Vrbas, na obje njegove strane razvijale su se još od paleolitskog perioda naselja različitih plemena, koja su se u ovoj blagonaklonoj dolini zadržavala, živjela i razvijala. Pouzdano se zna da je u predrimskom i rimskom periodu ovo područje naseljavalo ilirsko pleme Mezeja, koji su zajedno sa ovim prostorima uključeni u rimsku pokrajinu Ilirik.
O boravku Rimljana na ovom prostoru svjedoče brojni artifakti, pronađeni na raznim lokalitetima u blizini današnjeg grada Banje Luke. Rimljani su prvi otkrili ljekovito dejstvo mineralnih voda na izvorištima u okolini Banje Luke: Gornjem Šeheru (današnjim Srpskim Toplicama), Slatini i Laktašima.
Banja Luka se u to vrijeme nalazila na značajnom putu, koji su izgradili Rimljani, i koji je vodio od Splita (Salone) do Gradiške (Servitium). U današnjem srcu grada, kojeg krasi kulturno–istorijski spomenik – tvrđava Kastel – podignuto je rimsko vojno utvrđenje Castra, unutar kojeg se odvijao život rimskog vojnog naselja.
Poslije propasti Rimskog carstva slovenska plemena naseljavaju ovo područje tokom VI i VII vijeka nove ere. U srednjovjekovnom periodu duž obale Vrbasa niče veći broj utvrđenja. Pouzdani podaci o tadašnjoj naseobini i životu stanovnika unutar i izvan zidina su, nažalost, još uvijek sakriveni po hodnicima istorije, pozivajući etnografe i istoričare da ih otkriju.
SREDNJI VIJEK – Prvo naselje orijentalnog tipa, poslije dolaska Osmanlija 1582. godine, razvija se oko Careve mahale u Gornjem Šeheru. Banja Luka postaje sjedište prostranog Bosanskog pašaluka, što dovodi do ubrzanog razvoja grada. Ferhad-paša gradi mlinove i mostove preko Vrbasa.
U tom periodu izgrađeni su i sakralni islamski objekti, od kulturnog i istorijskog značaja: džamije Ferhadija (kao zadužbina Ferhad-paše Sokolovića) i Arnaudija (čiji je ktitor bio bosanski defterdar (blagajnik) Husan-efendija), te značajan element urbane osmanlijske arhitekture – Sahat kula, koja je bila smještena u blizini Ferhadije.
U široj banjolučkoj regiji tokom XVI i XVII vijeka podižu se pravoslavni manastiri, kao svjedoci srpskog srednjovjekovnog neimarstva. Ove građevine su izuzetne ljepote i vrijednosti.
Manastir Gomionica, izgrađen u stilu Raške škole, nalazi se na Zmijanju. Predanje kaže da mu je ktitor bio Zmijanjski knez Obrad. Moštanica, osnovana 1562. godine, smještena je na tromeđi Banje Luke, Prijedora i Kozara, a izgrađena je u stilu Moravske škole. Manastir Liplje nalazi se na obroncima Borja planine, u blizini Maslovara. Izgrađen je krajem XV i početkom XVI vijeka, sa izraženim elementima Raške škole.
Banju Luku ni u jednom periodu razvoja nisu poštedila razaranja. Poslije kratkotrajnog upada austrijskih trupa 1688. godine gradsko jezgro Šehera je potpuno spaljeno. Pustošenja su nastavljena mnogobrojnim vojnim okršajima, požarima i kugom, koja je harala gradom krajem XVIII vijeka.
Period od 350 godina osmanlijske vladavine, u kojem je Banja Luka bila administrativna jedinica različite važnosti, nije mnogo doprinio urbanizaciji i modernizaciji samog naselja.
U Banjoj Luci su krajem XIX vijeka osnovane prve srpske škole, prvi telegraf je dobila 1866. godine, a pruga Banja Luka–Dobrljin je svečano puštena u saobraćaj 1873, dvije godine pred bosanskohercegovački ustanak, zbog kojeg je morala da bude zatvorena.
MODERNO DOBA – Odlukom Berlinskog kongresa, u Banju Luku 1878. godine ulaze austrougarske trupe, koje je lokalno stanovništvo dočekalo mirno i bez otpora. Pod protektoratom Austrougarske, Banja Luka postaje zanatski i industrijski centar.
Temelje za takav progres udarili su kaluđeri franjevačkog samostana Trapisti, koji je izgrađen sedamdestih godina XIX vijeka. Oni su, u okviru svog samostana, izgradili mlin, pivaru, ciglanu, fabriku tekstila i hidrocentralu u Delibašinom selu, a bili su neimari industrijskih pogona za izradu tjestenine i čuvenog sira „trapista“.
Austrijanci ubrzano rade na izgradnji puteva i mostova, tako da 1891. godine željeznicom spajaju Banju Luku sa Bečom i Budimpeštom. Počinje eksploatacija ruda iz nalazišta na Laušu i u blizini Kotor Varoši, otvaraju se industrijski pogoni, obrazovne i zdravstvene ustanove…
Prva bolnica izgrađena je 1879. godine, Fabrika duvana počela je sa radom 1888, a sedam godina kasnije prvi učenici su sjeli u klupe Realne gimnazije.
U Banju Luku se doseljava sve veći broj stranaca. Sistematična austrougarska vlast pravi i prvi zvanični popis stanovništva 22. aprila 1895. godine, prema kojem je u Banjoj Luci živjelo 13.566 stanovnika.
Iako je austrougarska vlast bila manje despotska od osmanlijske i „proklamovala“ načela slobode i jednakosti, u narodu su se tokom godina razvijali otpor prema tuđinu i radnička svijest. Počeli su štrajkovi, sve glasnije pobune i pozivi na oslobođenje od okupatora.
XX VIJEK – Prvi svjetski rat donosi ovim krajevima dah slobode, nakon nekoliko vijekova tuđinske tiranije. Prosvjetiteljske ideje, sličnog karaktera, pod osmanlijskom okupacijom širile su u različitim društvenim miljeima dvije istaknute ličnosti, sličnih sudbina: Vaso Pelagić i Ivan Franjo Jukić.
Obojica su se bavila svešteničkim, političkim i kulturnim radom, zbog kojih su bili zatvarani, proganjani i protjerivani. Svoje živote su završili u tuđini, ne doživjevši oslobođenje zavičaja, kojem su do posljednjeg daha bili vjerni i odani.
Istaknuti borac za slobodu i glas istine protiv austrougarske vlasti bio je književnik Petar Kočić. Svoj otpor prema tiranskoj vlasti počinje javno da iskazuje pokretanjem časopisa „Otadžbina“ 1907. godine. Zbog svog stvaralaštva, prožetog patriotskim duhom, i javnog ustajanja protiv režima bio proganjan i zatvaran. Ne dočekavši oslobođenje zavičaja, umro je – duhovno i fizički potpuno iscrpljen – u Srbiji 1916.godine.
Banja Luka u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca doživljava svoj pravi procvat. Postaje sjedište Vrbaskog okruga (Vrbaske banovine), a u novoformiranoj državi pripada joj značajan geostrateški položaj.
Nagli napredak duguje svom prvom banu, energičnom vizionaru Svetislavu Milosavljeviću…
Najteži udarac u poslijeratnom periodu Banjoj Luci zadaje katastrofalan zemljotres u oktobru 1969. godine, nakon kojeg grad dobija današnji izgled.
Pred raspad bivše Jugoslavije, Banja Luka je bila drugi po veličini grad u SR Bosni i Hercegovini, a deseti u Jugoslaviji. Prema popisu iz 2013. godine, ima 199 191 stanovnika.
.
